Δημιουργός ενός σύγχρονου τροπικού ορατόριου για δύο τραγουδιστές, μικρή βυζαντινή χορωδία, σύνολο εννέα μουσικών και περιστρεφόμενο δερβίση, ο συνθέτης Θύμιος Ατζακάς μάς μιλά για την παράσταση «ΧΟΥ;», που παρουσιάζεται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ «Ημέρες Λατρευτικής Μουσικής», στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), την Παρασκευή 23 και το Σάββατο 24 Μαρτίου, στις 8.30 το βράδυ.
Ποια ήταν η πηγή έμπνευσης αυτής της δημιουργίας;
«Πρώτα απ’ όλα, ήταν η σχέση που είχα, από την εφηβεία μου, με τις “Τερτσίνες” του Νίκου Καζαντζάκη και τα ποιήματα του Εμπειρίκου, που αποτελούν τον κορμό των κειμένων του “ΧΟΥ;”. Τα βιβλία αυτά ξεχώριζαν στη βιβλιοθήκη των γονιών μου από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου και είχαν ισχυρή επιρροή επάνω μου, ακόμα και πριν τα διαβάσω. Όταν τα ξαναέπιασα τα τελευταία χρόνια, ένιωσα εκ νέου τη δύναμή τους. Όχι μόνο τη δύναμη που έχουν ως λογοτεχνία, αλλά και τη σαγήνη που προκαλούν σε ψυχοακουστικό επίπεδο, τις δονήσεις στο βάθος των λέξεων. Κάτω από αυτό το πρίσμα, δεν μελοποίησα εγώ τα κείμενα, μάλλον αυτά μελοποίησαν εμένα. Νομίζω ότι τα λόγια αυτά, που θα ακουστούν στη σκηνή από τους δύο κορυφαίους τραγουδιστές, θα μας παρασύρουν σε ασυνήθιστους αισθητηριακούς κόσμους, σε μία διάθεση αγνού εφηβικού μυστικισμού».
Τι υποδηλώνει ο τίτλος «ΧΟΥ;»;
«Ο τίτλος καθρεπτίζει διαφορετικές φιλοσοφικές και κοσμολογικές θεάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης και της σχέσης της με το θεοτικό. Μία από αυτές παραπέμπει στη σούφικη κουλτούρα, όπου η λέξη “XOY” (Αυτός) γίνεται σωματικό εργαλείο εκστατικής επίκλησης του οικουμενικού ονόματος του Θεού. Εδώ, η λέξη, λειτουργώντας σαν ένα εμπειρικό εργαλείο, γεφυρώνει γη με ουρανό, ώστε το ανθρώπινο σώμα να “αδειάσει” από το εγώ και να ενωθεί με τον “αγαπημένο”, τη συμπαντική ενέργεια. Σε μία άλλη ανάγνωση, το “ΧΟΥ” είναι η ιερή οντότητα της πρώτης λέξης του Λόγου της δημιουργίας, στην αιγυπτιακή θεογονία. Την εκστόμισε ο Ατούμ κατά την αυνανιστική πράξη της δημιουργίας. Τέλος, επειδή όλα τα παραπάνω, παρότι τα βρίσκω αγαπησιάρικα κατά βάθος, μπορεί να τρομάζουν τον αναγνώστη και ακροατή μας, θέτω μία ακόμη, πιο σύγχρονη, ανάγνωση του τίτλου: το “ΧΟΥ;” (who?) μας τσιγκλάει να αναρωτηθούμε “ποιος είμαι;”».
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της σύνθεσής σας και πώς αυτή θα αποδοθεί επί σκηνής;
«Για αυτό το θέμα, θα χρειαζόταν πολύς χώρος και ακόμη περισσότερες βαρετές μουσικολογικές επεξηγήσεις, ωστόσο θα πω μόνο αυτά που είναι αρκετά, ώστε οι φίλοι αναγνώστες να πάρουν τη βασική πρόγευση αυτής της παράστασης. Το έργο βασίζεται επάνω σε μία παλαιά μουσικοποιητική σουφιστική φόρμα των μεβλεβήδων Δερβίσηδων, που άνθισε ιδιαίτερα κατά τους τελευταίους τρεις αιώνες στην Κωνσταντινούπολη και ονομάζεται “ayin”. Στην κυκλική αυτή φόρμα, τα μέλη του δρώμενου μπαίνουν σε κατάσταση έκστασης, υπό τη συνοδεία οργανικών και φωνητικών συνθέσεων, ακολουθώντας την πρακτική της περιστροφής γύρω από τον εαυτό τους. Καθώς οι κοινότητες των σούφι επηρεάστηκαν άμεσα από τις αρχαιότερες παραδόσεις και φιλοσοφίες της Ανατολής και της λεκάνης της Μεσογείου, όπως ο Νεοπλατωνισμός, ο Γνωστικισμός, ο Βουδισμός και ο Χριστιανισμός, είναι φυσικό, μέσα από τη μουσική φόρμα του ayin, να ξεδιπλώνονται πολλές κοσμολογικές πτυχές της μουσικής τέχνης. Η κυκλικότητα που εκφράζεται μέσα από αυτή τη μουσική φόρμα, όπως και η περιδίνηση του ανθρώπινου σώματος, αντλούν υλικό από την ιδέα της περιστροφής ως θεμελιώδους συνθήκης της ύπαρξής μας, ήδη από την εποχή των μυστηριακών θρησκειών της Ινδίας, της Μεσοποταμίας και της Ελλάδας. Η ιδέα αυτή εκφράζεται μέσα από το “XOY;” σαν ένα “πολύτεχνο”, όπου η κίνηση του ανθρώπινου σώματος, διαμέσου του ήχου, μετατρέπεται σε δυναμική πνευματική πρακτική. Έτσι, στην παράστασή μας, τον πρώτο λόγο έχουν οι επιλεγμένες περσόνες που εκφράζουν τη συνθήκη αυτή, με πρωταγωνιστή τον σπουδαίο Τουρκοσύριο performer και χορογράφο Ζίγια Αζάζι, ο οποίος θα μπει σε περιδίνηση για μεγάλο χρονικό διάστημα, κατά τη διάρκεια της μουσικής εκτέλεσης. Ο Ζίγια έχει αφιερώσει ολόκληρη τη ζωή του σε αυτή την πρακτική και εργάστηκε τους τελευταίους μήνες πάνω στην πρωτότυπη μουσική, ώστε να αποδώσει στο μέγιστο την ιδέα της περιστροφής.
Κατά τη διάρκεια της παράστασης, συμβαίνουν τέσσερις μουσικές κινήσεις ή, αλλιώς, “χαιρετισμοί”. Ο κάθε χαιρετισμός ακολουθεί διαφορετικό ρυθμό. Ο πρώτος συμβολίζει την επίγνωση της γέννησης του ανθρώπου στην αλήθεια. Ο δεύτερος συμβολίζει την έκστασή του, όταν ατενίζει το άπειρο. Ο τρίτος αντιπροσωπεύει την εκμηδένιση του νου μπροστά στην αγάπη. Τέλος, ο τέταρτος σηματοδοτεί την επιστροφή του δερβίση από την πνευματική του αναζήτηση.
Παράλληλα, δύο ακόμη ισχυρές προσωπικότητες της φωνητικής τέχνης, ο βαρύτονος Σπύρος Σακκάς και ο κόντρα τενόρος Νίκος Σπανός, καλούνται να ζωντανέψουν τα κείμενα των Εμπειρίκου και Καζαντζάκη, τα οποία, επίσης, με τη σειρά τους, πραγματεύονται -σε υπέροχα ελληνικά – την ίδια αυτή ιδέα της αέναης περιστροφής. Τέλος, η μικρή ανδρική χορωδία των ψαλτάδων αγκαλιάζει όλη τη δράση με μελωδίες που βασίζονται επάνω σε μερικά από τα αριστουργήματα της βυζαντινής μελοποιίας, τα λεγόμενα “κρατήματα”, όπου, αντί στίχων, χρησιμοποιούνται άρρητες συλλαβές. Τις δράσεις αυτές περικυκλώνουν δέκα εξαιρετικοί μουσικοί, με τους οποίους μοιράζομαι ένα κοινό όνειρο: να βρούμε και να υπηρετήσουμε στο μέγιστο τα νοήματα που κρύβονται πίσω από τους ήχους, χωρίς στιλιστικά φτιασίδια. Οι μουσικοί της παραγωγής αυτής έχουν δείξει συγκινητική φροντίδα για την παρτιτούρα που τους παρέδωσα. Συνάμα όμως, δείχνουν την πρέπουσα τόλμη και διάθεση για αλλαγές. Όλα τα παραπάνω δεν έγιναν για να παράγουν ακατάληπτα νοήματα, αλλά για να τα μοιραστούμε με το κοινό σε μία κοινή μέθεξη».
Για τι μιλούν τα κείμενα και οι στίχοι που επιλέξατε για το έργο;
«Καθώς νομίζω ότι έγινε ήδη αρκετά σαφές το περιεχόμενο και ο ρόλος του κειμένου, θα ήθελα να παραθέσω ένα μικρό απόσπασμα από τους ενδεκασύλλαβους στίχους του Καζαντζάκη με κομβικό ρόλο στην ιδέα του ανθρώπου – έρμαιου της ειμαρμένης:
“Αχ, να’ ταν Θε μου, εγώ πηλό να πάρω,
φλόγα και νου κι αγέρα, να σε πλάσω!
Θα’ σουν αγνός, καλός, κι η κρουσματάρω
θα γλύκαινε καρδιά, και το άγριο δάσο
θα ρόδιζε της αδικιάς μια μέρα.
Αδέλφια μου παιχνίδια του πατέρα,
του ανεμομείχτη νου, γαλάζιες άχνες
της κεφαλής, φαντάσματα του αγέρα,
άνθρωποι, ζα, θεοί, του ονείρου αράχνες
που υφαίνετε στου Χάρου τα παλάτια,
στην έρμη γης, της φαντασιάς τις πάχνες,
φυσώ στα χωματένια σας τα μάτια,
φυσώ στα χωματένια αυτιά ν’ ανοίξουν.
σκίσετε πια της Μάγιας τα πλεμάτια,
σαν ψάρια τα κορμιά σας να πηδήξουν
μες στο αρμυρό το πέλαο του θανάτου.
Στης ζήσης τον τροχό και του θανάτου,
σε ατέλειωτη στρουφογυρνούμε κλήρα,
ιδέες, θεοί κι ανθρώποι, απάνου κάτου!
Και συ, του μεθυσμένου νου τη λύρα
Βροντοβαράς, κι η γης γρικάει, κι ως σβούρα
χορεύει ορθή, γοργή, στον ήλιο γύρα!”
Και να πώς επισφραγίζει την ίδια ιδέα ο αιχμηρός λόγος του Εμπειρίκου: “Όσο και αν μένουν ανεκτέλεστα τα έργα, όσο και αν είναι πλήρης η σιγή (η σφύζουσα εν τούτοις) και το μηδέν αν διαγράφεται στογγύλον, ως άφωνον στόμα ανοικτόν, πάντα, μα πάντα, η σιγή και τα ανεκτέλεστα όλα, θα περιέχουν εν μέγα μυστήριον γιομάτο, ένα μυστήριον υπερπλήρες, χωρίς κενά και δίχως απουσίαν, εν μέγα μυστήριον (ως το μυστήριον της ζωής εν τάφω) – το φανερόν, το τηλαυγές, το πλήρες μυστήριον της υπάρξεως της ζωής, Άλφα – Ωμέγα”».
Η σύγχρονη πραγματικότητά μας φαντάζει πολύ σκοτεινή; Πού χρειάζεται να στραφούμε, για να δούμε το φως;
«Η σύγχρονη πραγματικότητα είναι ήδη παρελθόν, διότι σύγχρονο είναι μόνο αυτό που ζούμε αυτήν τη στιγμή. Και μόλις τώρα, στη νέα αυτή στιγμή, έχουμε ξανά και ξανά τη δυνατότητα να επαναπροσδιορίσουμε το παρελθόν μας και, φυσικά, να αλλάξουμε το μέλλον μας. Και καθώς τα λέμε αυτά, ήρθε ακόμη μία ευκαιρία να κάνουμε το ίδιο. Το φως που όλοι ψάχνουμε δεν είναι τίποτε άλλο από την κάθε στιγμή που παίρνουμε την ευθύνη να πιστέψουμε στην ανθρώπινη φύση μας, χωρίς να οικτίρουμε ούτε τους άλλους, ούτε τους εαυτούς μας. Δεν είναι κι εύκολο!».
Συντελεστές
Ιδέα – μουσική: Θύμιος Ατζακάς, στίχοι – κείμενα: Νίκος Καζαντζάκης, Ανδρέας Εμπειρίκος, χορός – σκηνική επιμέλεια: Ζίγια Αζάζι (Τουρκία), τραγούδι: Νίκος Σπανός (κόντρα τενόρος), Σπύρος Σακκάς (βαρύτονος), χορωδοί – ψάλτες: Eυγένιος Βούλγαρης, Γιάννης Διονυσίου, Αχιλλέας Τίγκας, Δήμος Παπατζαλάκης, μουσικοί: Χάρης Λαμπράκης, Νίκος Παραουλάκης (νέυ, μαντούρα), Ευγένιος Βούλγαρης (γυαλί ταμπούρ, προετοιμασία χορωδίας), Βαγγέλης Πασχαλίδης (σαντούρι), James Wylie, Fausto Sierrakowsi, Bastian Duncker (άλτο σαξόφωνα), Χρήστος Γιάκκας (μπάσο τρομπόνι), Εύη Φιλίππου, Δημήτρης Ζαχαράκης, Θύμιος Ατζακάς (κρουστά). Φώτα – προβολές: Αλέξανδρος Σεϊταρίδης, εικαστικά προβολών: Χλόη Ατζακά, φιλολογική επιμέλεια κειμένων: Ασημένια Σαράφη.
Πληροφορίες
Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος: λεωφ. Συγγρού 364 – Καλλιθέα, τηλ.: 213 0885700. Τιμές εισιτηρίων: 15, 12, 8 (φοιτητικό – παιδικό) ευρώ. Προπώληση εισιτηρίων: ταμεία της ΕΛΣ στο ΚΠΙΣΝ (καθημερινά: 09.00 – 21.00), καταστήματα Public, τηλεφωνικά: 213 0885700, ηλεκτρονικά: tickets.public.gr, ticketservices.gr και nationalopera.gr.
