Η Ρωσία αποχώρησε μονομερώς από τη συμφωνία σιτηρών στις 17 Ιουλίου. Μετά από αυτή την απόφαση, το ρωσικό Υπουργείο Άμυνας δήλωσε: «Σε σχέση με τον τερματισμό της Πρωτοβουλίας της Μαύρης Θάλασσας και το τέλος του θαλάσσιου ανθρωπιστικού διαδρόμου… όλα τα πλοία προχωρούν σε ουκρανικά λιμάνια στη Μαύρη Θάλασσα ,τα ύδατα θα θεωρηθούν ως πιθανοί μεταφορείς στρατιωτικού φορτίου». Μετά από αυτή τη δήλωση, Ρώσοι εκπρόσωποι στο Κοινό Συντονιστικό Κέντρο (JCC) στην Κωνσταντινούπολη έφυγαν από την πόλη. Αυτές οι εξελίξεις σημαίνουν την αναστολή των ουκρανικών φορτίων σιτηρών από τη Μαύρη Θάλασσα και μια αμυδρή εικόνα για το μέλλον των αγορών τροφίμων, μαζί με την αποφασιστικότητα της Ρωσίας.
Το 2022, ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν διαδραμάτισε βασικό ρόλο στη μεσολάβηση της συμφωνίας μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας για το άνοιγμα του διαδρόμου σιτηρών. Καθώς οι θαλάσσιες νάρκες και πολεμικά πλοία απειλούσαν την ασφαλή ναυσιπλοΐα, η έξοδος από τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας ήταν αδύνατη έως ότου τα μέρη συνήψουν τη συμφωνία. Έτσι, η συμφωνία ήταν μια σημαντική ανακάλυψη στη σύγκρουση Ρωσίας- Ουκρανίας, καθώς καθόριζε μια ασφαλή διέλευση για τα πλοία. Επιπλέον, τα μέρη συμφώνησαν τελικά σε μια θετική ατζέντα μετά την έναρξη της ρωσικής Ειδικής Επιχείρησης τον Φεβρουάριο.
Τον Ιούλιο του 2022, συμφωνήθηκε ότι η συμφωνία θα παρέμενε σε ισχύ για 120 ημέρες και λειτούργησε κανονικά, με παρατάσεις, για ένα χρόνο. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, 33 εκατομμύρια τόνοι σιτηρών έφτασαν σε διαφορετικούς προορισμούς παγκοσμίως. Ωστόσο, ενώ η κυκλοφορία των πλοίων από την Ουκρανία διατηρήθηκε, δεν υπήρξε σχεδόν καμία βελτίωση στις υποσχέσεις που δόθηκαν στη Ρωσία. Σύμφωνα με το Μνημόνιο Συνεννόησης που υπογράφηκε μεταξύ της Ρωσίας και της Γραμματείας του ΟΗΕ, η Ρωσία ανέμενε διευκόλυνση της πρόσβασης στις ξένες αγορές για την εξαγωγή των προϊόντων διατροφής και των λιπασμάτων της. Λόγω των κυρώσεων που επιβλήθηκαν στη Ρωσία από τη Δύση, η Ρωσία αντιμετώπισε προβλήματα που εμπόδισαν τις εξαγωγές της, καθώς δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου στοιχεία προόδου στον τραπεζικό τομέα, την ασφάλιση και την επιμελητεία. Παρά όλες αυτές τις δυσκολίες, οι ρωσικές εξαγωγές σιτηρών εκτινάχθηκαν σε ρεκόρ 60 εκατομμυρίων τόνων κατά τη διάρκεια της γεωργικής περιόδου 2022-2023. Αυτό το επίτευγμα, ωστόσο, δεν συνεπάγεται απεριόριστη πρόσβαση στα δυτικά λιμάνια ή ομαλοποιημένες διαδικασίες πληρωμής και ασφάλισης. Εν τω μεταξύ, η Ουκρανία συνέχισε να διαφοροποιεί τις εξαγωγές της μέσω της Ρουμανίας και της Πολωνίας, μαζί με τη Μαύρη Θάλασσα.
Καθώς τα προβλήματα επικρατούσαν, η Ρωσία άρχισε να διαμαρτύρεται για τα άλυτα ζητήματα και υπενθύμισε ότι μόνο ένα μικρό ποσοστό των σιτηρών έφτανε στις υπανάπτυκτες χώρες. Μιλώντας στο Οικονομικό Φόρουμ του Βλαδιβοστόκ τον Σεπτέμβριο του 2022, ο Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν είπε: «Αν εξαιρέσουμε την Τουρκία ως ενδιάμεση χώρα, τότε σχεδόν όλα τα σιτηρά που εξάγονται από την Ουκρανία δεν αποστέλλονται στις φτωχότερες αναπτυσσόμενες χώρες, αλλά στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Βλέποντας την απόδοση του διαδρόμου σιτηρών, η δήλωση του Προέδρου Πούτιν έχει αποδειχθεί σωστή. Ένα χρόνο αργότερα, τα στοιχεία του ΟΗΕ δείχνουν ότι οι πέντε κορυφαίοι αποδέκτες της ουκρανικής συμφωνίας είναι η Κίνα, η Ισπανία, η Τουρκία, η Ιταλία και η Ολλανδία. Μόνο το 3 τοις εκατό των σιτηρών εξήχθη σε χώρες χαμηλού εισοδήματος και το 44 τοις εκατό των αποδεκτών ήταν χώρες υψηλότερου εισοδήματος.
Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι ανεπτυγμένες χώρες επωφελήθηκαν άμεσα από τη συμφωνία. Ωστόσο, η συμφωνία ευνόησε έμμεσα και τις υπανάπτυκτες χώρες, καθώς οι τιμές του σιταριού μειώθηκαν κατά 14% και οι τιμές του καλαμποκιού μειώθηκαν κατά πάνω από 20% από τον Ιανουάριο του 2023. Μετά τη συμφωνία, οι τιμές άρχισαν να αυξάνονται. Εάν η συμφωνία δεν αποκατασταθεί, οι τιμές αναμένεται να ανέβουν περαιτέρω το επόμενο τρίμηνο, ειδικά μετά την ολοκλήρωση της περιόδου συγκομιδής στο βόρειο ημισφαίριο, θέτοντας προκλήσεις για τις υπανάπτυκτες χώρες. Στη σύνοδο κορυφής της Αφρικής στην Αγία Πετρούπολη, ο Αιγύπτιος πρόεδρος Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι υποστήριξε την αναβίωση της συμφωνίας. Σε απάντηση, ο Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν δεσμεύτηκε να προμηθεύσει τη Μπουρκίνα Φάσο, τη Ζιμπάμπουε, το Μάλι, τη Σομαλία, την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και την Ερυθραία με 25-50.000 τόνους δωρεάν σιτηρά τους επόμενους τρεις έως τέσσερις μήνες. Ενώ η χειρονομία της Ρωσίας θα προσφέρει ανακούφιση σε αυτά τα έθνη, πρέπει να γίνουν περισσότερα για να αντιμετωπιστούν επαρκώς τα παγκόσμια ζητήματα προσφοράς που διατηρούν τις τιμές των τροφίμων υψηλές. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ουκρανικές εξαγωγές αποτελούν σχεδόν το 8% των παγκόσμιων εξαγωγών.
Τι θέλει η Ρωσία;
Στις 19 Ιουλίου, απευθυνόμενος στα μέλη της κυβέρνησης, ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν απαρίθμησε τις απαιτήσεις της Ρωσίας για επανέναρξη της συμφωνίας σιτηρών ως εξής:
1. Άρση των κυρώσεων στα ρωσικά σιτηρά και λιπάσματα
2. Επανασύνδεση των ρωσικών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στο σύστημα SWIFT για την άμβλυνση των εμποδίων πριν από την εξαγωγή σιτηρών και λιπασμάτων
3. Συνέχιση της προμήθειας ανταλλακτικών για γεωργικά μηχανήματα και τη βιομηχανία λιπασμάτων στη Ρωσία
4. Επίλυση θεμάτων που σχετίζονται με τη ναύλωση πλοίων και την ασφάλιση των ρωσικών εξαγωγών τροφίμων
5. Επαναφορά της λειτουργίας του αγωγού αμμωνίας Togliatti-Odessa
6. Αποδέσμευση των ρωσικών περιουσιακών στοιχείων που συνδέονται με τον αγροτικό τομέα
Από την παραπάνω λίστα, είναι προφανές ότι οι συνθήκες έχουν σε μεγάλο βαθμό σχέση με το Μνημόνιο Συνεννόησης που υπογράφηκε τον Ιούλιο του 2022, ωστόσο υπάρχουν περισσότερα που ζητά η Ρωσία. Πρώτον, το Κρεμλίνο επιδιώκει απτές ενέργειες πριν αποκαταστήσει τη συμφωνία για τα σιτηρά. Συγκεκριμένα, υπάρχει έκκληση για ενσωμάτωση της ρωσικής αγροτικής τράπεζας, Rosselkhozbank, στο σύστημα SWIFT αντί για εναλλακτικές προτάσεις. Τους τελευταίους μήνες, η JP Morgan χρησίμευσε ως διευκολυντής για τις εξαγωγές ρωσικών σιτηρών, αλλά έκτοτε σταμάτησε να επεξεργάζεται τις πληρωμές τους. Κατά συνέπεια, το Κρεμλίνο επιθυμεί απεριόριστη πρόσβαση στο παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα αντί να βασίζεται σε μια μοναδική δυτική τράπεζα. Δεύτερον, η Ρωσία πιέζει για χαλάρωση των κυρώσεων στην παραγωγή λιπασμάτων και στη γεωργική παραγωγή της για να διασφαλίσει τη συνεχή ευρωστία σε αυτούς τους τομείς. Ωστόσο, τέτοια αιτήματα μπορεί να αντιμετωπιστούν με σκεπτικισμό, δεδομένης της πιθανής διπλής χρήσης ορισμένων από αυτούς τους πόρους.
Η παραπάνω λίστα είναι μια αντανάκλαση της χαλάρωσης ορισμένων οικονομικών περιορισμών. Ωστόσο, η Ρωσία αισθάνεται επίσης άβολα με τις συνεχιζόμενες απόπειρες δολιοφθοράς της Ουκρανίας, συμπεριλαμβανομένης της επίθεσης με drone στη γέφυρα του Κερτς στις 17 Ιουλίου. Η απόφαση να αποσυρθεί πάρθηκε αμέσως μετά από αυτή την επίθεση και η Ρωσία φαινομενικά είχε στόχο να αποδυναμώσει την ισχύ της Ουκρανίας. Το Κρεμλίνο υποστηρίζει ότι η συνεχιζόμενη κίνηση βοηθά την Ουκρανία να έχει πρόσβαση σε οικονομικές πηγές και να αποκτήσει μόχλευση στο πεδίο της μάχης παρέχοντας τις απαραίτητες πηγές. Επομένως, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι μετά την αναστολή της συμφωνίας για τα σιτηρά, η Οδησσός χτυπήθηκε από πυραύλους που θα υπονόμευαν τις ουκρανικές εξαγωγές μέσω ευρωπαϊκών διαδρομών.
Μπορεί η Άγκυρα να πείσει το Κρεμλίνο να επαναλάβει τη συμφωνία;
Μιλώντας με τον Πρόεδρο Πούτιν στις 3 Αυγούστου, ο Πρόεδρος Ερντογάν υπογράμμισε τη σημασία της συμφωνίας για τα σιτηρά, την οποία αποκαλεί «γέφυρα ειρήνης». Μετά την τηλεφωνική επικοινωνία, ο Τούρκος Πρόεδρος είπε ότι ανυπομονεί να συναντηθεί με τον Πρόεδρο Πούτιν τον Αύγουστο. Η Άγκυρα παραμένει ένας από τους λίγους σημαντικούς παράγοντες που έχουν διάλογο τόσο με το Κίεβο όσο και με τη Μόσχα. Η Τουρκία όχι μόνο μεσολάβησε στη συμφωνία, αλλά και επωφελήθηκε λαμβάνοντας με ασφάλεια αποστολές σιτηρών λόγω της στρατηγικής της θέσης κοντά σε ουκρανικά και ρωσικά λιμάνια. Έτσι, η επαναφορά αυτής της συμφωνίας θα ενισχύσει την παγκόσμια φήμη της Τουρκίας και θα προωθήσει τα οικονομικά της συμφέροντα.
Ωστόσο, οι πρόσφατοι ελιγμοί της τουρκικής κυβέρνησης μετά τις εκλογές απογοήτευσαν το Κρεμλίνο. Μετά τη συνάντηση μεταξύ του προέδρου Ερντογάν και του ομολόγου του Βολοντίμιρ Ζελένσκι, επετράπη στους διοικητές του Αζόφ να επιστρέψουν στην Ουκρανία. Υποτίθεται ότι θα παρέμεναν στην Τουρκία, σύμφωνα με μια συμφωνία του Σεπτεμβρίου για την ανταλλαγή αιχμαλώτων πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Χωρίς επίσημα σχόλια, είναι δύσκολο να εξαχθούν ορισμένα συμπεράσματα σχετικά με αυτή την εξέλιξη. Ωστόσο, η Άγκυρα πιθανώς στόχευε να αποκλιμακώσει την ένταση στις τάξεις του ΝΑΤΟ πριν από τη σύνοδο κορυφής του Βίλνιους ως παράγοντας που αντιμετωπίζει σκληρές επικρίσεις λόγω του στενού διαλόγου της με τη Μόσχα. Ομοίως, ο Πρόεδρος Ερντογάν αφαίρεσε τον αποκλεισμό πριν από την ένταξη της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ και υποστήριξε την ένταξη της Ουκρανίας στη συμμαχία, παρόλο που τα προβλήματα της εδαφικής ακεραιότητας της χώρας παραμένουν άλυτα.
Οι πρόσφατες εξελίξεις δείχνουν ότι αυτό δεν ισοδυναμεί με πλήρη παράβλεψη των δυτικών συμμάχων της. Ωστόσο, είναι πρόωρο να ισχυριστεί κανείς ότι η Τουρκία κάνει μια βαθιά στροφή προς τη Δύση σε βάρος της ισορροπημένης στρατηγικής της. Οι οικονομικές της προκλήσεις και οι πρόσφατες προσπάθειες εξομάλυνσης της εξωτερικής της πολιτικής έχουν υποκινήσει αυτές τις αλλαγές. Τα σημερινά σήματα από το Κρεμλίνο δείχνουν ότι οι πρόσφατες ενέργειες της Τουρκίας σημειώνονται αλλά δεν θα οδηγήσουν σε δραματική ρήξη στις διμερείς σχέσεις. Ωστόσο, η μέτρηση των επιπτώσεων της φιλοδοξίας της Τουρκίας να μεσολαβήσει μεταξύ της Ουκρανίας και της Ρωσίας παραμένει περίπλοκη.
Με τη συμφωνία για τα σιτηρά σε κενό, η Τουρκία αναμφίβολα θα αντιμετωπίσει αυξημένες πιέσεις από τη Δύση και το ΝΑΤΟ για να χαλαρώσει τον αποκλεισμό της στα Τουρκικά Στενά. Στις 28 Φεβρουαρίου, τηρώντας τη Σύμβαση του Μοντρέ, η Άγκυρα περιόρισε την πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα για τυχόν πολεμικά πλοία τρίτων. Πρόσφατα, ορισμένοι αναλυτές πρότειναν εναλλακτικές λύσεις, όπως οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ να συνοδεύουν σκάφη που μεταφέρουν ουκρανικά σιτηρά και λιπάσματα για ανθρωπιστικούς λόγους. Ενώ μια τέτοια ενέργεια θα μπορούσε να οδηγήσει σε περαιτέρω περιφερειακές εντάσεις, καθιστώντας το ένα απίθανο σενάριο, υποδηλώνει επίσης μια πιθανή ώθηση για την Τουρκία να επιτρέψει την πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα για την περίοδο των 21 ημερών που ορίζεται στη Σύμβαση του Μοντρέ.
Συμπέρασμα
Η κατάσταση υπογραμμίζει ότι η απόφαση της Ρωσίας να αποχωρήσει από τη συμφωνία σιτηρών εκτείνεται πέρα από απλές οικονομικές εκτιμήσεις. Αν και οι τρέχουσες κυρώσεις έχουν περιορίσει την εξαγωγική ευελιξία της Ρωσίας, ο αντίκτυπός τους παραμένει περιορισμένος. Ωστόσο, το Κρεμλίνο υποστηρίζει ότι η συμφωνία εξυπηρετεί πρωτίστως τα συμφέροντα της Ουκρανίας, με τις δεσμεύσεις που έχουν αναληφθεί έναντι της Μόσχας να παραμερίζονται. Σε αυτό το πλαίσιο, οι απαιτήσεις της Μόσχας ήταν συνεπείς με το πλαίσιο του Ιουλίου 2022. Μετά την απόσυρση, η Ρωσία έχει στοχεύσει τακτικά συγκεκριμένες υποδομές, εμποδίζοντας τις δυνατότητες εξαγωγής σιτηρών της Ουκρανίας. Ενώ αυτές οι ενέργειες μπορούν να ερμηνευθούν ως αντίποινα κατά της υποτιθέμενης δολιοφθοράς από τις ουκρανικές δυνάμεις, αναμφισβήτητα καταπονούν την οικονομική ικανότητα του Κιέβου να διατηρήσει τις στρατιωτικές του προσπάθειες.
Το επικρατούν αφήγημα από τη Ρωσία δείχνει μια προτίμηση για απτές ενέργειες έναντι των προτεινόμενων εναλλακτικών ως προϋπόθεση για την εκ νέου δέσμευση στη συμφωνία για τα σιτηρά. Σε αυτή την εξίσωση, η Τουρκία και ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ εμφανίζονται ως πιθανοί μεσολαβητές για να πείσουν τη Ρωσία. Ωστόσο, μια τέτοια διπλωματία πρέπει να αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης, συνεργατικής πρωτοβουλίας, προτρέποντας τους δυτικούς φορείς να προχωρήσουν πέρα από τις απλές διαβεβαιώσεις. Ένα παρατεταμένο αδιέξοδο κινδυνεύει να έχει απήχηση όχι μόνο στην παγκόσμια αγορά τροφίμων αλλά και στη γεωπολιτική δυναμική της Μαύρης Θάλασσας στο άμεσο μέλλον.
Erol User
