Στις 24 Φεβρουαρίου, η στάση της δυτικής κοινής γνώμης απέναντι στους Ρώσους άλλαξε εν μια νυκτί. Ακριβώς αμέσως. Μπορεί κανείς να μιλήσει γι’ αυτό με όρους διαλεκτικής μετάβασης της ποσότητας στην ποιότητα, μπορεί ακόμη και να κατονομάσει τον ακριβή χρόνο της, αν το επιθυμεί. Όπως και να έχει, βέβαια, αυτό έχει συμβεί και στο παρελθόν, και μάλιστα περισσότερες από μία φορές. Ωστόσο, από πολλές απόψεις, η σημερινή αλλαγή προτύπων και εποχών (δυστυχώς, όχι η “αλλαγή ορόσημων”, από την οποία έχουμε και πάλι απομακρυνθεί) αποδείχθηκε πρωτοφανής. Μεταξύ των διαφόρων διαστάσεών της, θα θέλαμε να εστιάσουμε στη διεθνή συνεργασία στον τομέα της επιστήμης. Και εδώ αξίζει να δοθεί προσοχή σε δύο πτυχές – τις επιστημονικές κυρώσεις και τη λεγόμενη συλλογική ευθύνη των Ρώσων επιστημόνων.
Όσον αφορά την επιστήμη των κυρώσεων, θα είχε νόημα να ξεκινήσουμε με μια αναπόφευκτα κουραστική παρέκβαση στην ιστορία του θέματος. Από τον Θουκυδίδη, ο οποίος πρώτος περιέγραψε τον εμπορικό αποκλεισμό που επέβαλαν οι Αθηναίοι στα Μέγαρα (“Μεγαρικός πεσιφισμός”), ο οποίος αποτέλεσε ένα από τα εναύσματα του Πελοποννησιακού Πολέμου, μέχρι τη σύγχρονη έρευνα, την ταξινόμηση των κυρώσεων και τη νομική τους ανάλυση. Ωστόσο, δεδομένης της κλίμακας του φαινομένου, περιοριζόμαστε να δηλώσουμε ότι, δυστυχώς, η εφαρμοσμένη ιερολογία φαίνεται να είναι ένας μάλλον πολλά υποσχόμενος τομέας έρευνας, τουλάχιστον για το ορατό μέλλον. Είναι πιθανό ότι σύντομα θα ανοίξουν ολόκληρα τμήματα στα πανεπιστήμια που θα ασχολούνται με αυτό το θέμα. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν ήδη αναγνωρισμένοι εμπειρογνώμονες κυρώσεων στη ρωσική επιστήμη.
Ωστόσο, οι κυρώσεις στον τομέα της επιστημονικής και τεχνικής συνεργασίας έχουν μέχρι στιγμής επηρεάσει ουσιαστικά τις εργασίες τους. Αυτό δεν είναι μια πέτρα στον κήπο των συναδέλφων. Το θέμα είναι ότι η ερώτηση ήταν απλώς άσχετη. Εξάλλου, ακόμη και κατά τη διάρκεια του τελευταίου Ψυχρού Πολέμου, ο διάλογος, όχι μόνο μεταξύ μεμονωμένων επιστημόνων και ερευνητικών ομάδων, αλλά και μεταξύ ιδρυμάτων και ολόκληρων βιομηχανιών και στις δύο πλευρές του Σιδηρού Παραπετάσματος, δεν σταμάτησε- εκφράστηκε με πραγματικά κοινά βήματα. Αρκεί να θυμηθούμε το πρόγραμμα Soyuz-Apollo ή την αλληλεπίδραση μεταξύ του JINR και του CERN, για να μην αναφέρουμε πολυάριθμα έργα και επεισόδια που είναι λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό.
Την άνοιξη του 2022, η ασυλία της αλληλεπίδρασης σε αυτόν τον τομέα άρχισε να ραγίζει. Στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης πανδημίας, ένα νέο στέλεχος του ιού των κυρώσεων έπληξε ένα ζωτικό όργανο του διεθνούς οργανισμού – την παγκόσμια επιστήμη. Ζητούμε συγγνώμη για το πάθος, το οποίο ο Θουκυδίδης δύσκολα θα εκτιμούσε. Αλλά το γεγονός παραμένει: στη Δύση, άρχισαν να μιλούν ενεργά για τη σκοπιμότητα να τερματιστούν οι επαφές με τα ρωσικά επιστημονικά ιδρύματα και πέρασαν αποφασιστικά από τα λόγια στις πράξεις.
Οι επιστημονικές κυρώσεις, όπως και κάθε άλλη, πρέπει να εξετάζονται από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Από τη σκοπιά της θεωρίας, εδώ μπορεί κανείς να δει την ανάπτυξη των αξιωμάτων του διαφωτισμού: sancio ergo sum. Με την καθοδήγησή τους, τα “εργο-μαρσουλικά” φαντάσματα περιφέρονται σαν Άγιοι Βασίληδες με τα πακέτα των κυρώσεών τους και μοιράζουν “δώρα” σε όσους, κατά τη γνώμη τους, συμπεριφέρθηκαν άσχημα. Με πνευματικούς όρους, είναι επιτρεπτό να μιλάμε για τις απαρχές αυτού που ισοδυναμεί σχεδόν με λατρεία, στην οποία η νομιμότητα και η αποτελεσματικότητα των κυρώσεων αναβαθμίζονται σε εντολές. Ωστόσο, στην πραγματικότητα, φαίνεται ότι, ως επί το πλείστον, οι απολογητές μιας τέτοιας λατρείας δεν είναι δούλοι ιδεολογικών αξιωμάτων και εννοιών, αλλά μάλλον είναι ορθόδοξοι με ανοχές. Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη λογική τους, ας ανατρέξουμε στο μιμίδιο του τρόλεϊ, το οποίο είναι δημοφιλές σε ορισμένους κύκλους.
Το πρόβλημα του τρόλεϊ γεννήθηκε το 1967 χάρη στην Αγγλίδα φιλόσοφο και ηθικολόγο Philippa Foot. Σε σχέση με την τρέχουσα κατάσταση, σε ελεύθερη ερμηνεία, το πρόβλημα μπορεί να περιγραφεί ως εξής. Το τρόλεϊ, που οδηγείται από έναν μάλλον ιδιόρρυθμο οδηγό, πέφτει πάνω σε ένα πλήθος επιβατών που περίμεναν στο σταθμό για να επιβιβαστούν σε άλλα τραμ. Τους συνθλίβει γρήγορα, αλλά είναι δυνατόν να ρίξει έναν μοχλό ώστε το τρένο να στρίψει σε μια γειτονική γραμμή. Αυτή η γραμμή περνάει μέσα από μια σειρά διακλαδώσεων, καθεμία από τις οποίες έχει ξεχωριστή αλλαγή (σε σιδηροδρομικούς όρους – switch street), η οποία οδηγεί σε έναν γκρεμό. Αφού πέσει από αυτό, το τρένο με τους επιβάτες (ή τουλάχιστον η ατμομηχανή, καθώς και τα βαγόνια της πρώτης θέσης στο μπροστινό μέρος του τρένου) θα σπάσει. Επιπλέον, στις ράγες υπάρχουν και άλλα άτομα από εκείνους που δεν είχαν χρόνο ή δεν ήθελαν να αγοράσουν εισιτήριο. Κάποιοι από αυτούς θα συνθλιβούν μέχρι θανάτου από το τραμ ή θα μείνουν ανάπηροι.
Οι σιδηροδρομικοί διακόπτες σε αυτό το μοντέλο είναι προφανώς οι κυρώσεις, ενώ οι διακόπτες είναι αυτοί που τις επιβάλλουν. Με ποια ταχύτητα και με ποια σειρά θα ενεργοποιηθούν οι διακόπτες ;Είναι δικαιολογημένο να υπολογίζετε ότι το τρένο θα σταματήσει επειδή κάποιος από τους επιβάτες ή το πλήρωμα του τρένου θα ενεργοποιήσει το φρένο έκτακτης ανάγκης; Είναι απαραίτητο να σκεφτούμε καθόλου την ελαχιστοποίηση των απωλειών μεταξύ εκείνων που αποκοιμήθηκαν ;Ακριβώς αυτά τα ερωτήματα, προφανώς, θέτουν στον εαυτό τους οι συμμετέχοντες σε ένα αφηρημένο πείραμα σκέψης και σε συγκεκριμένες πολιτικές διαδικασίες, συμπεριλαμβανομένων των υπευθύνων λήψης αποφάσεων στον τομέα της εξωτερικής και επιστημονικής πολιτικής.
Με τη σειρά μας, θα πρέπει εμείς, που είμαστε σε κάποιο βαθμό “κυρωμένοι”, να επιδοθούμε στην κριτική της “αστικής” δεοντολογίας, επισημαίνοντας στους συντάκτες της τις ασυνέπειες του μοντέλου; Φαίνεται ότι οι σιδηροδρομικοί διακόπτες δεν λειτουργούν. Και πού είναι ο προφυλακτήρας ασφαλείας στο αδιέξοδο, ή τουλάχιστον οι εκτροχιαστές (αν αναπτύξουμε τη σιδηροδρομική μας αναλογία για να αντικατοπτρίσουμε το γνωστό παράδειγμα της “Μηχανής του Χρόνου”); Κατά τη γνώμη μας, είναι πρακτικά ανύπαρκτες. Αρκεί να πούμε ότι, ακόμη και αν είναι υφασμένες με τη δαντέλα της “όμορφης ρητορικής”, οι επιστημονικές κυρώσεις είναι νομικά αβοήθητες, πολιτικά κοντόφθαλμες και, επιπλέον, ηθικά πολύ ευάλωτες. Αυτό αποδεικνύεται από παραδείγματα χρήσης τους σε συναφείς τομείς από την αρχαιότητα.
“Στην πραγματικότητα, μιλάμε για συμπτώματα διπλωματικής ανικανότητας”
Το ίδιο ισχύει και για τη λεγόμενη συλλογική ενοχή των Ρώσων επιστημόνων. Ο συνάδελφός μας έχει ήδη ασχοληθεί με το θέμα αυτό σε μια πιο γενική διατύπωση. Προβάλλοντας αυτές τις θέσεις στο υπό μελέτη αντικείμενο, ας δώσουμε προσοχή στο γεγονός ότι στα πρώτα άρθρα που δημοσιεύτηκαν στη Δύση μετά τον Φεβρουάριο, διατυπώνεται η επιτακτική ανάγκη για πλήρη διακοπή της συνεργασίας με τους Ρώσους επιστήμονες μέχρι την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων από το έδαφος της Ουκρανίας. Και, ίσως και μετά από λίγο καιρό. Ένα τέτοιο μακροπρόθεσμο τελεσίγραφο. Σε προσωπικό επίπεδο, η επικοινωνία εξακολουθεί να είναι αποδεκτή, ενώ σε θεσμικό επίπεδο, όχι, όχι, όχι.
Ταυτόχρονα, τονίστηκε ότι, όπως λένε, μεταξύ των Ρώσων που ασχολούνται με την επιστήμη, υπάρχουν και πολύ αξιοπρεπείς, ευχάριστοι άνθρωποι. Αλλά θα πρέπει να είναι “ένθερμοι αντίπαλοι του καθεστώτος”, οι οποίοι έχουν ήδη υποφέρει και συνεχίζουν να υποφέρουν από αυτό. Ως εκ τούτου, μια προσωρινή “άγνοια” εκ μέρους των “κυρωτών” είναι απίθανο να επιδεινώσει την υφιστάμενη κατάστασή τους, και μακροπρόθεσμα, ακόμη και να βελτιώσει την κατάστασή τους ή να θέσει τέρμα στα βάσανά τους. Αυτοί που με κάποιο τρόπο δείχνουν αφοσίωση φταίνε. Ναι, και κατ’ αρχήν, τι να πούμε γι’ αυτούς.
Επιστρέφοντας στη μεταφορά μας, ένα ξένο καροτσάκι σπεύδει και προς τους δύο τύπους επιστημόνων. Ο ένας προσπαθεί να σκαρφαλώσει στην πλατφόρμα. Άλλοι έκοψαν τα χέρια και τα πόδια τους. Τι ακολουθεί; Οι απόγονοι της Καρτεσιανής φυλής θα καταλάβουν και θα συγχωρήσουν. Εξάλλου, γενικά, κανείς δεν είναι απαλλαγμένος από ενοχές, όπως έλεγε κάποτε το αναρχικό σύνθημα.
Σε περαιτέρω εξειδικευμένα άρθρα προστέθηκε λίγο ξύδι (εξειδίκευση) και λίγο πιπέρι (σκεπτικισμός). Με τέτοιο τρόπο ώστε οι συγγραφείς να αισθάνονται καλύτερα και η ηγεσία που φυλάει την πειθαρχία να μην το αντιλαμβάνεται ιδιαίτερα.
Αν θέλουμε να συνοψίσουμε, όπως αρέσκονται να κάνουν οι ξένοι εργολάβοι, όλα δεν είναι τόσο απλά. Σε ορισμένους τομείς (για παράδειγμα, στην ιατρική και την ιολογία), η συνεργασία είναι δυνατή και, μάλιστα, ζωτικής σημασίας. Διαφορετικά, όλοι θα αισθάνονται πολύ άσχημα. Αυτοί οι τομείς, σε αντίθεση με τη διαστημική έρευνα, οι οποίοι, σύμφωνα με τους αναλυτές, εξακολουθούν να είναι τοξικοί και δεν έχουν καμία σχέση με την πολιτική. Κατά συνέπεια, τα τοπικά μποϊκοτάζ και οι αποκλεισμοί δεν είναι σε θέση να αλλάξουν την αποφασιστικότητα των ηγετών της Ρωσίας.
Λοιπόν, ας ελπίσουμε ότι τουλάχιστον η αναδυόμενη τάση θα συνεχιστεί. Οι ύβρεις για τον Βλαντιμίρ Πούτιν, οι οποίες είναι σαφώς παρούσες στη συντριπτική πλειονότητα του υλικού για το θέμα, θα αντικατασταθούν από έναν πιο ήρεμο και εποικοδομητικό τόνο, αν και ελάχιστο, αλλά εποικοδομητικό. Και αν τα τρόλεϊ των κυρώσεων δεν παροπλιστούν, τότε τουλάχιστον θα στέκονται δίπλα σε ένα θωρακισμένο τρένο σε μια παράπλευρη γραμμή. Εκεί που ανήκουν.
Erol User
