Νοέμβριος 1922. Λωζάννη. Βενιζέλος και Ισμέτ Πασάς οι πρωταγωνιστές, προεδρεύει ο Βρετανός ΥΠΕΞ λόρδος Κόρζον. Συμμετέχουν: Γαλλία, Ιταλία, Ιαπωνία (σ’ αυτό δεν λάθεψε ο Τούρκος πρόεδρος), Ρουμανία, Σερβία. Φιλική συμμετοχή: Σοβιετική Ένωση (μόνο για το καθεστώς των Στενών), Βουλγαρία, HΠΑ.
«Εφθάσαμε στη Λωζάννη μίαν ομιχλώδη μελαγχολικήν αυγήν του Φθινοπώρου, όλοι εμείς, οι συνοδεύοντες τον μαρτυρικόν ήρωα εις τον διπλωματικόν Γολγοθά, είχαμε το πένθος εις την ψυχήν. Αλλά διαισθανόμεθα ότι την καρδίαν εκείνου συνέθλιβε διπλήν οδύνη. Η οδύνη της πατρίδος και η οδύνη του δημιουργού που βλέπει το δημιούργημά του σωριασμένον εις ερείπιαν…», γράφει ο πρεσβευτής στο Λονδίνο, Δημήτριος Κακλαμάνος.
«Οι Τούρκοι καθίστανται ανυπόφοροι. Χθες επί του θέματος των μειονοτήτων ο Ισμέτ απήγγειλε λόγον άσχετον και μάλλον αναιδή… Εκάμαμεν κάθε δυνατήν παραχώρησιν, αλλ’ οι Τούρκοι μάχονται επί παντός σημείου ως να ήσαν οι κατακτηταί του κόσμου…». Ο λόρδος έχει απαυδήσει με τις υπεκφυγές και τα τερτίπια. «Ήτο ως να ωμιλούσε κανείς με την πυραμίδα του Χέοπος».
Λόγια βαριά αντάλλαξαν ο πρόεδρος της συνδιάσκεψης με τον Ισμέτ, που ήταν κισμέτ να διακοπούν οι εργασίες τον Φεβρουάριο του 1923. Ο Βενιζέλος θέλει ένα όπλο διαπραγμάτευσης. «Μόνη ασφάλεια έθνους κατά παντός απροόπτου είναι η ικανότης στρατού μας όπως ευθύς ως δοθή σύνθημα είναι έτοιμος όπως προελάση εις Ανατολικήν Θράκην. Άλλωστε εχθρός είναι εις θέσιν να γνωρίζη κατάστασιν στρατού μας, και ετοιμοπόλεμον αυτού δύναται να αναγκάση αυτόν καλλίτερον παντός άλλου επιχειρήματος εις υπογραφήν ειρήνης».
Στις 24 Ιουλίου 1923 υπεγράφη η Συνθήκη, που αναθεωρούσε επί τα βελτίω για τους διπλανούς ηττημένους του Α’ Παγκοσμίου, τη Συνθήκη των Σεβρών. Κάτι που συχνά υποφωτίζεται: είχαν διαλέξει λάθος πλευρά, όπως οι Θηβαίοι το 480 π.Χ., εξηγώντας ότι η τότε κυβέρνησή τους δεν ήταν δημοκρατική, και όπως παρατηρεί ο Βενιζέλος «τα ίδια επιχειρήματα προωθούνταν στην Ειρηνευτική Διάσκεψη μετά τον Μεγάλο Πόλεμο» από την Τουρκία.
«Μόλις υπεγράψαμεν την συνθήκην, διά της οποίας παραιτούμεθα της Μικράς Ασίας, εις την οποίαν είχαμε παραμείνει τόσους αιώνας, είπα εις τον Ισμέτ Ινονού: Αυτή η συνθήκη… είναι μεταξύ μας μια πράξις τελειωτική…».
